On dokuz yıl sonra, ABD Savaş Bakanı olarak Stimson, tarihin gidişatını değiştirecek bir karar aldı: Kyoto’nun ilk atom bombası için seçilmemesi konusunda ısrar etti. Bunun yerine Hiroşima hedef alındı ve Kyoto bağışlandı. Bu karara ne sebep oluyor? Stimson’ın neredeyse yirmi yıl önceki keyifli bir tatile dair anıları:
Bu, siyaset bilimci ve yazar Brian Klaas’ın paylaşmayı sevdiği birçok hikayeden sadece biri. Klaas, kaos teorisini tarihsel ve günlük olaylara uygulayarak, yaşamın büyük ölçüde öngörülebilir olduğu yönündeki yaygın inanca meydan okuyor. Aslında dünyanın çoğumuzun düşündüğünden çok daha rastgele ve kaotik olduğunu söylüyor. Ancak onun iddia ettiği gibi, bu kaosu benimsemek aslında bizi şaşırtıcı şekillerde güçlendirebilir.
KAOSUN MODELLENMESİ
Klaas’ın argümanının temeli, kökleri fizik ve hava tahminlerine dayanan ancak insanlık tarihi için de aynı derecede geçerli olan bir kavram olan kaos teorisidir. Teori, kaotik bir sistemde küçük değişikliklerin büyük, öngörülemeyen sonuçlara yol açabileceğini öne sürüyor . Bu fikir en çok , dünyanın bir yerinde bir kelebeğin kanat çırpmasının başka bir yerde kasırgaya neden olabileceği ” kelebek etkisi ” ile örneklendirilir.
Klaas, “Kaos teorisinin kökenleri hava tahminlerinden geliyor” diye açıklıyor. “Edward Norton Lorentz adında bir adam, hava durumu sistemlerinin erken modellemesini yaparken kaos teorisini keşfetti.”
Hayatta olduğu gibi zaman içinde de geleceği kesin olarak tahmin etmek imkansızdır, çünkü en küçük değişiklikler bile art arda istenmeyen sonuçlara yol açar . Çoğunlukla işi yapan modelleri kullanıyoruz. Ancak çoğu zaman modeli gerçeklikle karıştırırız .
“Modellemeyi düşündüğümüzde, bize genellikle sinyali gürültüden ayırmamız ve Y’ye neden olan X’i bulmaya çalışmamız söylenir. Sorun, dünyanın gerçekte işleyiş şeklidir, her şeyin sonsuz ya da sonsuza yakın sayıda nedeni vardır . Düşünürseniz örneğin İkinci Dünya Savaşı. Bu, atom bombasını çevreleyen coğrafya, jeoloji ve uranyum yataklarına kadar uzanıyor. Kim doğdu, kim doğmadı? Bütün bunların insan olaylarında ortaya çıkan devasa dalgalanma etkileri var.
Dolayısıyla modellemenin yapmaya çalıştığı şey çünkü sonsuz derecede karmaşık bir dünyayı bir bilgisayar modeline sığdırmanın tek yolu, onu kökten basitleştirmektir.” diyor, Klaas. “Fakat evrenin birbirine bağlı doğası, gürültüyü göz ardı edemeyeceğiniz anlamına gelir, çünkü sonuçta gürültü önemlidir .”
BÜYÜK OLAYLARDAN GÜNLÜK HAYATA
Klaas’a göre dünyayı anlamlandırmaya çalışırken genellikle büyük, tanınabilir olaylara (cinayetler, savaşlar, seçimler) odaklanırız çünkü bunların anlaşılması daha kolaydır. Ancak Stimson’un tatili ve bombalamanın hedefini değiştirme kararı gibi örnekler, küçük, rastgele olayların çoğu zaman gerçek güce sahip olduğunu gösteriyor . Sanki bu noktayı örneklemek istercesine, ikinci atom bombası hedefi de rastgele seçildi.
Klaas, “İkinci bombanın Kokura adlı bir yere gitmesi gerekiyordu ancak bomba alanını gizleyen bir bulut nedeniyle oraya atılmadı” diye açıklıyor. “Bu bulut Nagazaki’de ikinci bombanın patladığı anlamına geliyor. Bilimdeki bu ilkeleri düşünürseniz, bu kaotik dinamikler insanlık tarihinin nasıl etkilenebileceğine de uygulanabilir.
Olaylara bu şekilde bakmanın belki de en ilginç yanı, bunun yalnızca büyük tarihsel olaylar için geçerli olmamasıdır. Dünya tarihinin büyük ölçeğinde doğru olan, kişisel yaşamlarımızda da aynı derecede doğrudur . Kontrolün bizde olduğuna inanma eğilimindeyiz ancak Klaas, düşünmek istediğimizden çok daha fazla rastlantısallık olduğunu savunuyor.
GPS, yemek dağıtım uygulamaları ve çevrimiçi alışveriş gibi modern kolaylıklar, çevre üzerinde hakimiyet duygusu yaratıyor. Günlerimizi dakikasına kadar planlayabilir ve fitness hedeflerimizden teslimatlarımıza kadar her şeyi takip edebiliriz. Ancak bu kontrol yanılsamasına rağmen dünya her zamankinden daha öngörülemez .
Beklenmedik şeyler her zaman gerçekleşebilir , ekonomik kriz, salgın hastalık ve hatta işe giderken trafik sıkışıklığı. Teknoloji bize gerçek zamanlı güncellemeler sunabilir ancak hayatımızı sürekli şekillendiren rastgele dalgalanmalardan bizi koruyamaz .
GERÇEKTEN KONTROL BİZDE Mİ?
Klaas , “Günlük yaşamlarımız üzerinde insanlık tarihinde hiç olmadığı kadar kontrol sahibi olduğumuzu hissettiğimiz tuhaf bir durum var, aynı zamanda dünyanın genel yapısı eşi benzeri görülmemiş bir hızla değişiyor ” diyor.
Klaas, yüz binlerce yıl boyunca atalarımızın büyük ölçüde benzer şekilde yaşadığını söylüyor. Aşağı yukarı aynı şeyi yaptılar. Toplum artık bir nesilden daha kısa bir sürede önemli ölçüde değişti. Dolayısıyla, işler her zamankinden daha hızlı değiştiğinde, kontrolün her zamankinden daha fazla elimizde olduğunu hissetmemiz çelişkili bir durum .
Araştırmacı, ne kadar önemsiz olursa olsun yaptığımız her eylemin sayısız başka faktörle öngörülemeyen şekillerde etkileşime girdiğini söylüyor . Erteleme düğmesine beş dakika daha basmak yerine doğrudan uyanmak gibi önemsiz bir şey bile önemli bir fark yaratabilir.
“Bugün uyandığınızda erteleme düğmesine bastığınızı veya saati beş dakika geri sardığınızı ve erteleme düğmesine basmadığınızı hayal ederseniz, hayatınızın sonsuza kadar farklı olacağı açık bir gerçektir .”
“Bunun nedeni, erteleme düğmesini seçmenin dalga etkisi, farklı insanlarla farklı konuşmalar yapmanıza neden olacak, muhtemelen farklı insanlarla farklı etkileşimlere sahip olacaksınız ve bunlar zamanla devam edecek.” İşe nasıl girdiğimiz veya arkadaşlarımızla nasıl tanıştığımız gibi uzun dokunaçları düşündüğümüzde , bu sonucun hayatınızın nihai kaderi olması için çoğu zaman her şeyin tam olarak olduğu gibi olması gerekir.
Yani yapma eğiliminde olduğumuz şey kısa yollar bulmak ve bunları optimize etmektir, bu da bize kontrol yanılsamasını verir . Belki de tam tersi daha iyi olurdu.
OPTİMİZASYONA GÖRE ESNEKLİK
Peki rastgeleliğin bu kadar büyük bir rol oynadığı bir dünyada nasıl yol almalıyız?
Klaas’a göre cevap, hayatımızın her yönünü optimize etmeye çalışmaktan ziyade esneklik oluşturmakta yatıyor. Modern yaşam çoğu zaman bizi iş hayatında, politikada ya da kişisel alışkanlıklarımızdaki verimsizlikleri ortadan kaldırmaya teşvik ederken Klaas biraz verimsizliğin aslında iyi bir şey olabileceğini savunuyor . Kaotik bir dünyada bu, şokları absorbe etmek için ihtiyacımız olan gevşekliği yaratır.
Klaas, “Çok daha fazla esneklik geliştirmemiz ve çok daha fazla deneme yapmamız gerekiyor.” diyor.
Örnek olarak da 2021 yılında Süveyş Kanalı’nın kapatılmasını gösteriyor. Kanalda sıkışıp kalan tek bir gemi, yaklaşık 50 milyar dolarlık ekonomik zarara neden oluyor. Bu durum küresel tedarik zincirlerini aylarca sekteye uğratıyor. Kanal sistemi verimlilik için optimize edilmiştir ancak bu tür hasarları karşılayacak açıklık yoktur .
“Benim iddiam, modern dünya gibi son derece belirsiz bir bağlamda, planlama konusunda biraz gevşekliğe ve esnekliğe sahip olmanız gerektiğidir . Ve sanırım buna en çok ihtiyaç duyduğumuz bir zamanda bundan uzaklaşıyoruz.”
ZAMAN ZAMAN DENEME YAPIN
Son zamanlarda yaşanan diğer birkaç örnek, tesadüflerle sarsılan bir dünyada yaşadığımızı gösteriyor . Küçük şeyler gerçekten büyük bir fark yaratabilir. Örneğin iki yıl boyunca pandemiye neden olan bir virüsün mutasyonunu ele alalım. Bu bağlamda esnekliğe dayalı bir dünya artık çok daha yüksek bir öncelik haline geliyor, çünkü sosyal dünyalarımız buna öncelik vermiyor.
Yani, üç aylık karları, “hayat tüyolarını” veya günlük yaşam stratejilerini düşünürseniz her şeyin verimsizlikleri ortadan kaldırmaya odaklandığını görürsünüz. Ancak bazen verimsizlikler sistemlerde kritik bir hareket alanı sağlar .
Bu nedenle Klaas hayatımızda daha fazla deney yapılmasını savunuyor. Sürekli değişen ve doğası gereği öngörülemeyen bir dünyada , aynı rutine veya stratejiye sıkı sıkıya bağlı kalmak zararlı olabilir. Deney yapmak, öngörülemeyen koşullara uyum sağlamamıza ve hatta daha iyi alternatifler bulmamıza olanak tanır .
2014’te Londra Metrosu’nda yaşanan ve birçok yolcuyu çalışmak için alternatif yollar bulmaya zorlayan grev örneğini veriyor . Grevden sonra nüfusun %5’i seyahat etmenin daha iyi bir yolunu bulduktan sonra yeni rotalarına sadık kaldı.
Klaas, “Hayatımızın nasıl olması gerektiğinin ve kişisel gelişim gurularının bize söylediği yolun büyük bir kısmı en uygun yolu bulmaktır.” diyor. “Fakat bu ancak dünya durağansa ve tamamen anlaşılırsa anlamlı olur ve bunun 21. yüzyılın karmaşıklığı açısından geçerli olduğunu düşünmüyorum.” diye ekliyor.
Bunun yerine Klaas, sözde optimal yoldan sapmak anlamına gelse bile bizi rastgeleliği benimsemeye, değişiklikler yapmaya ve yeni deneyimlere açık olmaya teşvik ediyor.
İNSANIN DÜZEN ARZUSU
Klaas’ın argümanı sadece bireyler için geçerli değil; tüm toplumlar için geçerli. Hükümetler, işletmeler ve kurumlar, kısa vadeli kazanımlar veya siyasi kazançlar yerine esnekliğe öncelik veren uzun vadeli planlamayı benimsemelidir. Üç aylık kazançların ve dört yıllık seçim döngülerinin karar alma süreçlerine hakim olduğu bir dünyada bu zor olabilir.
Klaas, “Pandemiden hiçbir ders almadık” diyor. Siyasette daha esnek sistemler yaratma çabası yoktu. Ve demokratik süreçler söz konusu olduğunda tüm ödül yapıları kusurludur. Mesela uzun vadeli planlama yapıyorsunuz, rakip partiden halefinizin bundan faydalanması çok muhtemel çünkü karşılığını aldığı anda iktidara gelecek.
Ona göre sorun, uzun vadeli esneklik planlamasının çoğu zaman gelecek nesillere fayda sağlarken , günümüzde maliyetlere yol açmasıdır . Bu durum onu politik olarak sevilmeyen ve uygulanması zor hale getiriyor. Ancak Klaas’ın da belirttiği gibi 21. yüzyıla bir dizi planlanmamış, felaket niteliğinde olay damgasını vurdu. 11 Eylül’den pandemiye kadar bu olayların hiçbiri öngörülmemişti.
Dersin açık olduğunu söylüyor: Belirsizlik için plan yapmalıyız .
KAOSU KUCAKLAMAK
Her şey üzerinde kontrolümüz olmasa da Klaas, her şeyi etkileme gücümüzün olduğuna inanıyor . Yaptığımız her küçük eylemin, yalnızca kendi geleceğimizi değil, aynı zamanda başkalarının ve hatta bazı durumlarda dünyanın geleceğini de etkileyecek, öngörülemeyen şekillerde etkileme potansiyeli vardır .
Klaas şu sonuca varıyor: “Çok büyük bir kontrole ya da mükemmel bir yetkiye sahip değilim. Ne yaptığım önemli .”
Rastgelelik ve kaosla şekillenen bir dünyada bu, en ilham verici mesaj olabilir. Her şeyi kontrol edemeyebiliriz ama yaptığımız her şey yine de önemlidir . Ve Klaas, bu farkındalığın derin bir değişim potansiyelinin altında yattığına inanıyor.
